У час адной з сустрэч у рэдакцыі раённай газеты маладая журналістка спытала мяне: “А як удавалася вам пісаць крытычныя матэрыялы, не абражаючы і не прыніжаючы чалавечай годнасці?” Амаль не задумваючыся, я адказаў: “Усё гэта ад маці…”.
Так-так, не здзіўляйцеся, бо менавіта ад маці залежаць і паводзіны, і ўчынкі кожнага з нас. Праяўляецца гэта і ў абранай намі прафесіі. Менавіта ўчынкі і паводзіны маці, лічу, даюць нам тую ізюмінку нашага характару, які мы ўбіраем з малаком маці і які праяўляецца потым.
Не магу сказаць, ці зразумела тады мяне мая маладая калега па пяру, але я лічу, што адказаў правільна. А потым падумаў: а чаму пра гэта не сказаць шырэй, больш падрабязна? І вось перад вамі, мой дарагі чытач, гэты твор-разважанне, у якім шмат аўтабіяграфічнага. Хачу толькі дадаць, што калі яго пісаў, я плакаў па-сапраўднаму, бо ў той момант да болю ў сэрцы хацелася стаць тым маленькім басаногім хлапчуком у штоніках на шлейках з саматканага палатна, зноў, як у дзяцінстве, уткнуцца тварам у матчыны калені, адчуваць яе незвычайнае цяпло, слухаць яе гаючае дыханне і хоць на адно імгненне забыцца на сённяшнія балячкі, нягоды, праблемы.
Мамачка! Я памятаю твой вобраз ці не з той пары, калі пасля вызвалення нашага Касцюковіцкага раёна ў верасні 1943 года, атрымаўшы казённую паперу са словамі “прапаў без вестак”, ты білася, як параненая птушка, на ложку і, змінаючы падушку ў тугі камяк, істэрычна крычала: “Не веру, не веру, не веру!!!” А потым, падхапіўшы мяне на рукі, паўтарагадовага, які нічога яшчэ не разумеў, цалавала ў шчокі, губы, вочы, лоб і, нібы пераконвала і сябе, і мяне, гаварыла: “Гэта няпраўда, сыночак!.. Наш татка жывы, і ён абавязкова вернецца да нас з табой!.. Так, сыночак!?”
Так і сябе, і мяне, і ўсіх навакольных ты пераконвала аж ці не тры гады. І пераканала: бацька мой сапраўды аказаўся жывы. Толькі вось дадому, да нас, ён не спяшаўся, бо жыў і працаваў у Бабруйску і меў іншую сям’ю. Ты ж, даведаўшыся пра гэта, больш узрадавалася, чым засмуцілася, і пачала збірацца ў дарогу. Памятаеш, я пісаў пра гэта ў невялікай паэме “Бацька”?
Тры дні мы лічылі шпалы, неслі
Табе сухары, кацялок твой
і лыжку.
А потым салдаты нас падвязлі,
І ўрач іх агледзеў тады мае
ножкі,
І неяк у маці сярдзіта спытаў,
І на мяне вачамі паказаў:
—Куды ж ты вядзеш? Паглядзі,
які стаў?..
—Да бацькі ідзе…
—Да бацькі, – адказваю…
Цяжка сказаць, як ты нас
сустрэў,
Толькі я помню твар твой
збялелы.
Нейкім ты стаў чужым,
пастарэў,
А маці стаяла побач знямела
І ціха прасіла: “Вярніся, Васіль,
Да сына вярніся, да роднае
хаты…
Карове хоць сена прыедзь
накасі…»
А я ўсё шаптаў табе:
“Родненькі, тата…”
Бацька з намі тады не вярнуўся. Ён вярнуўся значна пазней, калі ты прачакала яшчэ амаль тры гады, і ўсё ж выйшла замуж у другі раз за аднаго з многіх паклоннікаў і мела ўжо на руках Ваню. Бацька прыйшоў да нас, стаў перад табой на калені і нешта пачаў гаварыць, выціраючы насоўкаю слёзы. Ты палажыла малога, якога карміла, на ложак, падыйшла да яго і ціха сказала: “Устань, Васіль, і больш ніколі не трывож маё сэрца. Яно і так збалелася, яно ж не жалезнае”.
Не магу сказаць нічога дрэннага пра айчыма, з якім ты нарадзіла ажно восем дзяцей, але мне думаецца, што ты да апошняй хвіліны пранесла ў сэрцы сваім любоў да майго бацькі, сваё першае, светлае і чыстае каханне. Бо ў 1959 годзе, як раз падчас маіх выпускных экзаменаў за сярэднюю школу, ты прыйшла да мяне (а жыў я тады ў дзеда з бабкаю) нейкая засмучоная. “Што здарылася, мама?” – трывожна запытаў я. Ты прыхінула мяне да сябе, моўчкі пацалавала, потым паглядзела, як некалі казала, у мае “бацькавы” вочы і заплакала. “Твой бацька загінуў”, – прамовіла ты скрозь слёзы.
Тады мой бацька загінуў па-сапраўднаму недзе на радзіме сваіх продкаў – на Кубані, дзе працаваў у міліцыі.
Я памятаю, мамачка, калі ты ў другі раз стала ўдавою. Колькі ж трэба было мець сілы волі, каб выплакаць усе свае слёзы, спытаць у мёртвага ўжо мужа: “І якую ж спадчыну ты мне пакінуў, родненькі?”
А “спадчына” ўчапілася хто за спадніцу, хто з чужых рук, бо яшчэ не ўмеў нават хадзіць, зусім не разумеючы становішча, глядзела на ўсё ў восем пар шырока раскрытых вачэй. Ты ж прыйшла з могілак, села за стол са шматлікай раднёй з аднаго і з другога боку, здаецца, нават і не чула слоў спачування і абяцанняў дапамагаць, а толькі прыгубіла кілішак самагонкі, і гучна сказала: “А жыць, мае дзетачкі, трэба нам!..”.
І толькі тады дала волю слязам.
Мамачка! Я памятаю, як ты не толькі словамі, але і справамі сваімі прывучала нас да працы, вучыла быць добрымі, вучыла любові да людзей, спагадлівасці, добразычлівасці – усяму таму, што сёння мы называем чалавечнасцю. І гэта ўсё ўвайшло не толькі ва ўсіх тваіх сыноў і дачок, але і ва ўнукаў тваіх і праўнукаў.
Я памятаю, мамачка, як ты аднойчы прыйшла з кірмашу з далёкіх Медзведзяў, што ажно ў Бранскай вобласці. Ты хадзіла туды купіць нам нешта з адзежы на барахолцы. Але мы чакалі не столькі тых абноскаў, колькі куплёнага белага хлеба, бо нам ужо збрыдзелі гніляшы, якія пякліся з марожанай бульбы, што збіралі вясною па бульбянішчы калгасных палёў. Але ты прынесла не хлеб, а кожнаму з нас па цэлай булачцы. Іх, памятаю, называлі сайкамі. Мы былі на сёмым небе ад шчасця! І кожны з нейкай асаблівай асалодай спачатку нюхаў тыя сайкі, а потым пачынаў адшчыпваць маленькія кавалачкі і класці ў рот, доўга смакуючы іх з закрытымі вачыма. Ты глядзела на нас і шчасліва ўсміхалася, хаця цяпер я ведаю – недзе ў душы ў цябе балела. І раптам нехта выгукнуў: “Мамачка, а ты сама ела?..” І кожны кінуўся да цябе, адламваючы кавалачкі ад булак. Ты ўзяла адзін з іх і ласкава прамовіла: “Дзякуй вам, родненькія, але ежце самі. Я ўжо сытая, з’ела паўстакана семак гарбузных”. І толькі, напэўна, я, самы старэйшы, заўважыў, як дзве буйныя празрыстыя кроплі скаціліся па тваім твары – такім родным і такім прыгожым.
Мамачка! Я памятаю, як нашаму Ваню зрабілі аперацыю. Ён толькі што выйшаў з бальніцы, і сусед, у якога ён гуляў у той вечар, папрасіў дапамагчы паклеіць столь шпалерамі. Ваня згадзіўся. Але здарылася так, што ён рэзка скочыў са стала на падлогу. Рана яшчэ добра не загаілася, і рубец разышоўся.
Ты не плакала, а са збялелым тварам папрасіла свайго брата, а нашага дзядзьку Уладзіміра, на гусенічным трактары (бо было раздарожжа) завезці Ваню ў бальніцу. Сама села на валакушу і ўсю дарогу трымала руку на ране. Я веру, што боль яго тады ўзяла на сябе, як заўсёды брала на сябе боль сваіх дзяцей.
Я памятаю той дзень, калі прыехаў да цябе адзін, бо маё сямейнае жыццё дало глыбокую трэшчыну. Ты яшчэ не ведала пра гэта, але, напэўна, сэрцам адчувала. Ты не сустракала мяне, як звычайна, на вясковым аўтобусным прыпынку, бо я прыехаў тады без папярэджання. Мала таго, ты занядужала і сядзела ў сподняй сарочцы на ложку. Побач на лаве прымасцілася суседка і сяброўка, якая прыйшла ў адведкі.
Кінуўшы на падлогу чамадан, як у дзяцінстве, я ўткнуўся тварам у твае калені, прыпаў да іх вуснамі і заплакаў. Ты гладзіла мяне сваёй шурпатай ад доўгай і цяжкай працы рукою па густых валасах і ласкава-разважліва гаварыла: “Ты паглядзі, Наста, ужо чацвёрты дзесятак размяняў, бацька дваіх дзяцей, а яму яшчэ маці патрэбна!..”
Так, мая родная! Ты была патрэбна ўсім нам заўсёды. І сёння, калі я ўжо даўно размяняў восьмы дзесятак, а ты знаходзішся (я веру ў гэта!) ў свіце нашага Творцы, ты патрэбна мне, як патрэбна Івану і Мішу, Любе і Федзі, як была патрэбна ўжо нябожчыкам Пеці і Колі, Вале і Валодзю. Бо ты нам – маці, ты для нас – святая!
Я добра памятаю, мамачка, і той час, калі наша раённая газета змясціла мой верш “Дзякуй, мама”. І хаця гэта быў далёка не першы мой надрукаваны верш, ты абыйшла з газетаю ледзь не ўсю нашу маленькую вёсачку. Ты ганарылася мною, шчыра радавалася, шчасліва ўсміхалася і ўсім гаварыла: “Мой сын – пісьменнік”…
Упэўнены, што такія словы пра сваю маці можа сказаць кожны сумленны чалавек. Калі ў вашым жыцці складзецца, як будзе здавацца, зусім безвыходнае становішча, успомніце пра маці, і выхад абавязкова знойдзецца. Калі вас вельмі-вельмі пакрыўдзяць, успомніце маці, і яна падкажа, як трэба паступіць. Нават калі здарыцца нешта зусім непапраўнае, успомніце маці, і вам будзе нашмат лягчэй перанесці гора. Бо гэта ж маці – чалавек, які з’яўляецца родапачынальнікам і прадаўжальнікам жыцця. Гэту ролю ў зямным быцці надаў ёй сам Усявышні.
Нізкі, зямны паклон табе, маці!
Віктар Галайда, член Беларускага саюза журналістаў.
На здымку: Марыя Яўменаўна МАКАВЕЕВА.
Фота з сямейнага альбома.
